سمیه تاج الدین: درگذشت شاعران و نویسندگان از آن رو غم‌انگیزتر است که با قلم و شعر و نوشته‌هایشان لحظات خاطره انگیزی را برای‌مان ساختند. از این رو که دیگر «ه. ا. سایه» نیست که با لطف شاعرانه‌اش بگوید: «سحرخیزان به سرناها دمیدند/ نگهبانان مشعل‌ها دویدند/ غریو از قلعه‌ی ویرانه برخاست/ گرفتاران به آزادی رسیدند» یا آنجا که «براهنی» می‌سراید: «من از سلاست دستان‌اش/تمام زندگی‌ام را سوال خواهم کرد/ و در سلامت چشمان‌اش/ یتیم ماندگی‌ام را تمام خواهم کرد» یا اینکه دیگر عباس معروفی نیست تا با «سمفونی مردگان» و «پیکر فرهاد»ش زیستن را تجربه کنیم و… در این گزارش یادی کردیم از چهره‌های ادبی و علمی که سال ۱۴۰۱ راهی خانه‌ی ابدی شدند.

رضا براهنی نویسنده، شاعر و منتقد، متولد ۲۱ آذرماه سال ۱۳۱۴ در تبریز، ۵ فروردین‌ماه در کانادا درگذشت. از آثار او در حوزه شعر می‌توان به «مصیبتی زیر آفتاب»، «گل بر گسترده ماه» و «ظل الله» همچنین از رمان‌های او می‌توان به «آواز کشتگان»، «رازهای سرزمین من»، «برخورد نزدیک در نیویورک» و… اشاره کرد. او جوایزی از جمله تندیس چهره‌های شاخص شعر آوانگار سال ۱۳۹۵، جایزه ادبی یک عمر فعالیت فرهنگی در زمینه نقد ادبی در سال ۱۳۸۴ و جایزه بهترین روزنامه‌نگار حقوق انسان را دریافت کرد.

محمدعلی اسلامی ندوشن، شاعر و نویسنده مشهور، متولد ۳ شهریور ۱۳۰۳ در یزد بود. وی فارغ‌التحصیل رشته حقوق از دانشگاه تهران بود که فعالیت خود را از سال ۱۳۳۷ با سرودن شعر آغاز کرد و از سال ۱۳۶۹ به مترجمی کتاب روی آورد. استاد محمد اسلامی ندوشن ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ در ۹۷ سالگی به دلیل کهولت سن در شهر تورنتو کشور کانادا درگذشت.

برخی از کتاب‌های محمدعلی اسلامی ندوشن عبارت‌اند از: «ماجرای‌ پایان‌ناپذیر حافظ»، «چهار سخنگوی‌ وجدان‌ ایران»، «تأمّل‌ در حافظ»، «زندگی‌ و مرگ‌ پهلوانان‌ در شاهنامه»، «داستان‌ داستان‌ها»، «سرو سایه‌فکن»، «ایران‌ و جهان‌ از نگاه‌ شاهنامه»، «نامه‌ نامور»، «ایران را از یاد نبریم»، «به‌ دنبال‌ سایه ‌همای»، «ذکر مناقب‌ حقوق‌ بشر در جهان‌ سوم»، «سخن‌ها را بشنویم»، «ایران‌ و تنهائیش»، «ایران‌ چه‌ حرفی‌ برای‌ گفتن‌ دارد؟»، «مرزهای‌ ناپیدا»، «شور زندگی» (وان گوگ)، «روزها» (سرگذشت – در چهار جلد)، «باغ سبز عشق»، «ابر زمانه‌ و ابر زلف»، «افسانه افسون»، «دیدن‌ دگر آموز»، «شنیدن‌ دگر آموز»، «جام‌ جهان‌بین» و «آواها و ایماها». ندوشن از پرکارترین ادیبان و پژوهشگران معاصر ایران بود که علاوه بر تألیف، به ترجمه نیز می‌پرداخت. از وی بیش از ۷۰ تألیف و ترجمه و صدها مقاله به‌جای مانده‌است.

امیرهوشنگ ابتهاج (ه. ا. سایه) شاعر و پژوهشگر، متولد ۶ اسفند ۱۳۰۶ در رشت بود. او دانش‌آموخته مدرسه تمدن تهران بود که سال ۱۳۲۵ وقتی ۱۹ ساله بود، اولین مجموعه شعر خود را به نام «نخستین نغمه‌ها» منتشر کرد.

ابتهاج از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ شمسی سرپرست برنامه «گل‌ها» در رادیو ایران و پایه‌گذار برنامه موسیقایی گلچین هفته بود. تعدادی از غزل‌ها، تصنیف‌ها و شعرهای نیمایی او توسط خوانندگانی نظیر محمدرضا شجریان، علیرضا افتخاری، شهرام ناظری، حسین قوامی، محمد اصفهانی و علیرضا قربانی اجرا شده‌ است. تصنیف خاطره‌انگیز «تو ای پری کجایی» و تصنیف سپیده (ایران ای سرای امید) از شعرهای هوشنگ ابتهاج (سایه) است. «نخستین نغمه‌ها»، «سراب»، «سیاه مشق»، «شبگیر»، «زمین»، «چند برگ از یلدا»، «تا صبح شب یلدا»، «یادگار خون سرو»، «حافظ به سعی سایه» (دیوان حافظ با تصحیح ابتهاج) و «تاسیان» (اشعار ابتهاج در قالب نو) از کتاب‌های این شاعر هستند. استاد هوشنگ ابتهاج بامداد ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ در سن ۹۴ سالگی به علت کهولت سن در آلمان، دار فانی را وداع گفت و در ایران به خاک سپرده شد.

عباس معروفی نویسنده متولد ۲۷ اردیبهشت ۱۳۳۶ در تهران بود. او فارغ‌التحصیل دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران در رشته ادبیات دراماتیک بود که نخستین کتاب خود به نام «روبروی آفتاب» سال ۱۳۵۹ منتشر کرد. او در دهه ۶۰ با چاپ رمان «سمفونی مردگان» به شهرت رسید. از دیگر آثار معروفی می‌توان به «سال بلوا»، «پیکر فرهاد»، «فریدون سه پسر داشت»، «ذوب‌شده»، «تماما مخصوص»، «نام تمام مردگان یحیاست»، «روبروی آفتاب»، «آخرین نسل برتر»، «عطر یاس»، «دریاروندگان جزیره آبی‌تر»، «تا کجا با منی»، «ورگ»، «نامه‌های عاشقانه و منظومه‌ی عین‌القضات و عشق» و… اشاره کرد. عباس معروفی ۱۰ شهریور ۱۴۰۱ در ۶۵ سالگی بر اثر بیماری سرطان درگذشت.

یدالله مفتون امینی، شاعر متولد ۲۱ خرداد سال ۱۳۰۵ در شهرستان شاهین‌دژ بود که دهم آذرماه از دنیا رفت. امینی در آغاز شاعری کلاسیک بود؛ اما بعدها به ویژه بعد از انقلاب ۱۳۵۷ به شعر بی وزن روی آورد. او در دومین جشنواره بین المللی شعر فجر در بخش آزاد برگزیده شد. مجموعه‌های شعر «دریاچه»، «کولاک»، «انارستان»، «عاشیقلی کروان»، «فصل پنهان»، «یک تاکستان احتمال»، «سپیدخوانی روز»، «عصرانه در باغ رصدخانه»، «شب ۱۰۰۲»، «من و خزان و تو»، «اکنون‌های دور»، «نهنگ یا موج»، «از پرسه خیال در اطراف وقت سبز»، «جشن واژه‌ها و حس‌ها و حال‌ها»، «طلایی/ خاکستری/ رگبار»، «گزینه اشعار»، «آجی چای» و «مستقیم تا نرسیده به صبح» از جمله آثار منتشرشده‌ی مفتون هستند.

علی رضا قلی جامعه‌شناس و پژوهشگر، متولد سال ۱۳۲۶ در شمیران بود که هشتم فروردین‌ماه درگذشت. از او کتاب‌های «جامعه‌شناسی خودکامگی» و «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» منتشر شده است. همچنین گردآوری و تنظیم درس‌گفتارهای کلاس روش‌شناسی علوم انسانیِ عبدالکریم سروش و چاپ کتاب «درس‌هایی در فلسفه علم الاجتماع» در کارنامه رضاقلی دیده می‌شود.

یارمحمد اسدپور شاعر موج ناب سال ۱۳۳۰ در مسجدسلیمان متولد شد. از آثار او می‌توان به مجموعه شعرهای «بر سینه سنگ‌ها و بر سنگ‌ها نام‌ها»، «مکاشفه در باغ سوکیاس» و «گلو تاریک از صدای دنیاست» اشاره کرد. یارمحمد اسدپور به همراه هرمز علی‌پور، آریا آریاپور، سیدعلی صالحی، مجید فروتن و سیروس رادمنش از شاعران مطرح موج ناب در سال‌های ۱۳۵۵–۱۳۵۷ شناخته می‌شود. او که چند روزی بر اثر سکته مغزی در بیمارستان ۲۲ بهمن مسجدسلیمان بستری بود، ۱۳ فروردین‌ماه ۱۴۰۱ از دنیا رفت.

اصغر عسگری ‌خانقاه سال ۱۳۱۷ در خلخال متولد شد و ۱۵ فروردین‌ماه پس از یک دوره بیماری در سن ۸۴سالگی درگذشت. عسگری، سردبیر سابق مجله «نامه علوم اجتماعی» و استاد بازنشسته گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بود. او که دانش‌آموخته دانشگاه سوربن بود، از پایه‌گذاران علم انسان‌شناسی زیستی در ایران به‌شمار می‌آید. کتاب‌های «ایرانیان ترکمن؛ پژوهشی در مردم‌شناسی و جمعیت‌شناسی»، «انسان‌شناسی عمومی» «شرق‌شناسی (شرقی که آفریده غرب است)»، ‌ «فرهنگ مردم‌شناسی (فرانسه، انگلیسی، فارسی)» و «مردم‌شناسی روستای قاسم‌آباد گیلان» از این استاد دانشگاه منتشر شده‌است.

جلیل فخرایی شاعر و روزنامه‌نگار متولد سال ۱۳۴۹ در مشهد بود که ۳۰ فروردین‌ماه از دنیا رفت. او شعر گفتن را از سال ۱۳۶۸ آغاز کرد و در مقاطع زمانی مختلف با مجله‌های «آشنا» و «امیدانقلاب» و همچنین روزنامه‌های «شهرآرا» و «قدس» همکاری داشت.

مسعود احمدی متولد دهم مرداد ۱۳۲۲ در کرمان، شاعر و ویراستار ۲۳ خردادماه در ۷۶ سالگی درگذشت. از آثار او می‌توان به: «۲۴ ساعت» (منظومه برای کودکان)، «شبنم و گرگ و میش» (منظومه برای نوجوانان)، مجموعه شعرهای «زنی بر درگاه»، «روز بارانی»، «برگریزان و گذرگاه»، «دونده خسته»، «قرار ملاقات»، «صبح در ساک»، «بر شیب تند عصر»، «برای بنفشه باید صبر کنی»، «دو سه ساعت عطر یاس»، و همچنین «حرف زیادی» (مجموعه مصاحبه‌های مطبوعاتی)، «دو زن» (گفت‌وگو با آیدا سرکیسیان (شاملو) و اقبال اخوان (مشیری))، «دویدن در تنهایی» (گزیده‌ای دوزبانه) و «دیگر نبودم مرده بودم» اشاره کرد.

احمد مهدوی دامغانی نویسنده و محقق متولد ۱۳ شهریور ۱۳۰۵ در مشهد هم ۲۷ خردادماه در آمریکا از دنیا رفت. از آثار او به «از علی آموز اخلاص عمل»، «رساله درباره خضر»، «شاهدخت والاتبار شهربانو»، «در باغ روشنایی» «گزیده حدیقة الحقیقه»، «گزیده‌ای از شعر سعدی به زبان عربی»، «کشف الحقائق نَسَفی _ تحقیق و تحشیه»، «المَجدی فی أنساب الطّالبیّین» (تحقیق)، «نَسمةالسَّحر بذکر من تشیَّع و شعر» (تصحیح، تحقیق)، «دیوان خازن (عبداللّٰه بن احمد خازن)» (تصحیح و تحقیق) و «الوحشیات (ابوتمام)» (تصحیح) می‌توان اشاره کرد.

کامبیز تشعی متولد ۶ دی ۱۳۲۵ بود که اوایل تیرماه در ۷۶سالگی در ایتالیا درگذشت. مجموعه شعرهای کامل او به زبان ایتالیایی با عنوان «Fin dietro al tempo» منتشر شده است. همچنین از آثار منتشرشده او در ایران می‌توان به مجموعه شعرهای «درس‌های عاشقانه» که ترجمه شعرهایش توسط خود او از ایتالیایی به فارسی است، اشاره کرد.

حسن ذوالفقاری استاد زبان و ادبیات فارسی، نویسنده و پژوهشگر ادبی متولد ۱۳۴۵ در دامغان بود که ۱۷ تیرماه بر اثر ایست قلبی در ۵۶ سالگی از دنیا رفت. از آثار او می‌توان به «منظومه‌های عاشقانه ادب فارسی»، «فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی»، «داستان‌های امثال»، «سر دلبران»، «باورهای عامیانه مردم ایران»، «ادبیات داستانی عامه»، «فرهنگنامهٔ داستان‌های متون فارسی» و… اشاره کرد.

مصطفی فرزانه نویسنده و فیلم‌ساز، سال ۱۳۰۸ در تهران متولد شد و ۲۷ تیرماه در ۹۳ سالگی در شهر کن فرانسه از دنیا رفت. او بیشتر با کتاب «آشنایی با صادق هدایت» شناخته می‌شد. از کتاب‌های دیگر فرزانه می‌توان به «چار درد»، «ماه گرفته»، «دندانها»، «خانه تبعید»، «بن بست: نامه‌های مرتضی کیوان»، «راست و دروغ»، «عنکبوت گویا»، «صادق هدایت در تار عنکبوت»، «زبان سرخ»، «قرنطینه» و… اشاره کرد. همچنین «مینیاتورهای ایرانی»، «کورش کبیر»، «جزیره خارک»، «خاطرات پارسی» و… برخی فیلم‌های او هستند.

حسن محمدزاده صدیق شاعر، نویسنده و مترجم، زاده ۱۳۲۴ در تبریز بود که دوم شهریورماه در ۷۷ سالگی درگذشت. از کارهای او می‌توان به ترجمه «دیوان لغات الترک» اثر محمود کاشغری، «خلاصه عباسی» (خلاصه شده‌ای از سنگلاخ اثر میرزا مهدی استرآبادی)، مجموعه آثار ملا محمد فضولی، مجموعه دیوان‌های شاعران کلاسیک آذربایجان و قارا مجموعه (که محمدزاده صدیق آن را منتسب به شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌داند) اشاره کرد.

یدالله رؤیایی مشهور به «رؤیا» و بنیان‌گذار شعر حجم، زاده ۱۷ اردیبهشت ۱۳۱۱ در دامغان بود که ۲۳ شهریورماه از دنیا رفت. «بر جاده‌های تهی»، «شعرهای دریایی»، «دلتنگی‌ها»، «از دوستت دارم»، «لب‌ریخته‌ها»، «هفتاد سنگ قبر»، «منِ گذشته»، «درجستجوی آن لغتِ تنها»، «هلاکت عقل به وقت اندیشیدن»، «از سکوی سرخ»، «مسائل شعر»، «عبارت از چیست؟» و «چهره پنهان حرف» از جمله آثار او هستند.

شهره نورصالحی مترجم ادبیات کودک و نوجوان، متولد سال ۱۳۲۹ بود که اول بهمن‌ماه درگذشت. از آثار او به «فرار به موزه نیویورک»، مجموعه‌ «رقص تاریکی»، «دانشمندان و آزمایش‌های حیرت‌انگیز»، «توتان خامون و گور گنجینه‌هایش»، «ناشناس: هویت مخفی»، «من موش بودم»، «جنگل جهنمی»، «دریای دلهره»، «آخرین گربه سیاه»، «هانس و گرتل برادران گریم»، «شاگرد ته کلاس»، «خانه افعی»، «جانور»، مجموعه «تررس و لرز»، مجموعه‌ «شردرمن»، «وحشت در اعماق»، «دایناسور من و باورهایش»، «راز دختر رام‌کننده شیر»، «چشم‌های آدم آهنی قاتل» و مجموعه «چه باید بکنم» می‌توان اشاره کرد.

سیدجواد طباطبایی چهره حوزه فلسفه و نویسنده، زاده ۲۳ آذر ۱۳۲۴ در تبریز بود که دهم اسفندماه درگذشت. از آثار او به «ابن خلدون و علوم اجتماعی»، «تاریخ اندیشه سیاسی در ایران»، «زوال اندیشه سیاسی در ایران»، «خواجه نظام‌الملک طوسی»، «تاریخ فلسفه اسلامی»، «فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی»، «تاملی درباره‌ ایران» و «ملاحظات درباره دانشگاه» می‌توان اشاره کرد.

محمدجواد محبت شاعر متولد سال ۱۳۲۲ در کرمانشاه، ۲۳ اسفندماه از دنیا رفت. او معلم و سراینده شعر معروف «دو کاج» کتاب درسی بود. «خیمه‌های عاشورا»، «گریه دل ناصبوران»، «موج عطرهای بهشتی»، «رگبار کلمات»، «کوچه باغ آسمان»، «خاطرات سبز» و «از مرزهای فریاد» از آثار محبت است.

احمد دامود، مدرس، مترجم و پژوهشگر تئاتر هم ۲۷ اسفند در ۸۴ سالگی دار فانی را وداع گفت. او که پس از انقلاب برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و موفق به دریافت کارشناسی ارشد ارتباطات جمعی سینما و تلویزیون از دانشگاه کلمبیا آمریکا و کارشناسی ارشد آموزش تئاتر از دانشگاه لویولا آمریکا شد اوایل دهه ۷۰ به ایران بازگشت و در کنار تدریس، مشغول کار بازیگری شد. «درباره کارگردانی»، «بازیگری و پرفورمنس آرت»، «بازیگری حرفه‌ای»، «اصول کارگردانی در تئاتر» و «بازیگری متد و تکنیک بازیگری» تنها بخشی از کتاب‌هایی هستند که توسط این استاد تئاتر به نگارش درآمده‌اند.

۲۵۹۲۴۹